"Путиннан хат алуымны соңгы сулышымача онытасым юк"

Мин – укытучылар гаи­лә­сен­нән. Энем Илдус, се­ңел­ләрем Мәдинә, Ясминә, Флюра – укытучылар. Әтие­без Кәримҗан Әшрәфҗа­нов-Фалуллин да Әрә-Тугай авылында башлангыч мәктәп мөдире һәм бер үк вакытта укытучы да иде.
Алабуга педагогия училищесын тәмамлагач, мине Норлат районындагы Олы Ачасыр мәктәбенә башлангыч сыйныфлар укытучысы итеп эшкә җибәрделәр. 1940-1941 уку елын тыныч кына укытып чыктык. Әмма безнең кебек яшь кызларны да фронтка җибәрә башладылар. Ми­ңа да Норлат хәр­би комиссариатыннан фронт­ка китәргә дигән хә­бәр килде. Мәктәптә укыту эшен ташлап, өйләре­безгә юл кирәк-ярак­лары алып килергә кайтып киттек. Билгеле, әти-әни, туганнар өчен бу авыр хәбәр иде. Алар юлга хәзерләп, аз­мы-күпме ик­мәк киптереп, әти колхоздан ат алып, мине Ачасырдагы фатирым хуҗа­сы Хә­тимә Гайнуллиналарга китереп куйды. Көтмәгәндә-уй­ла­ма­ганда, бер көнне безне фронт­ка алмаска дигән хәбәр китерделәр, укытучылык эшен дәвам итәргә рөх­сәт бирделәр. 1942 елның 14 августында район мәгариф бүлеге мине Күгеш авылы мәктәбенә татар теле укытучысы һәм завуч итеп күчер­де. Бу елларда анда мәктәп директоры булып Ибраһим абый Әмирханов эшли иде. Аны 1943 елның 9 апрелендә сугышка алып киттеләр, район мәгариф бүлеге аның урынына мине билгеләде.
 
Мәктәбебез ике сменада эшләде. Колхоз идарәсе рәи­се Шәңгәрәй абый янына барып, ул мәрхүм инде, укучыларга кайнар аш пе­ше­рәсе иде дип, бәрәңге сорадык. Шәмсенур апа тозсыз бәрәңге шулпасы пешерде. Укучы балалар, ата-аналар шуңа бик канәгать, риза булдылар. Чөнки гаи­ләләрдә төрле үлән ашы, черек бәрәңгедән “матык” кына пешерәләр иде. Икмәк, тоз, шикәр һәм башка азык-төлек турында уйлаган да булмады.
 
Мәктәптә укыту эше бе­лән бергә, дәресләр тәмам­лан­гач, йортлар буенча йө­реп, фронтка җылы кием­нәр, танк, самолетлар тө­зү өчен акча җыю, авыл ке­шеләренә сугыш барышын аңлатып тору, төннәрен колхоз кырында, склад янын­да эшләп, фронтка икмәк хәзер­ләүдә катнашу да безгә – укытучыларга йөкләнгән иде.
 
Сугыш елларында без мәктәбебездә барыбыз да бердәм булып, бик тырышып эшләдек, укуларның өзелүе­нә юл куймадык. Район мәга­риф бүлеге миңа рәхмәт белдерде. Рәхмәт хаты әле бүген дә мәктәп музеенда саклана.
 
...Шулай бер көнне мин бер сыйныфта ата-аналар киңәшмәсе үткәреп алуны планлаштырган идем. Шул ук көнне кичен авыл клубында күңел ачу (бездә аны “вечер” дип йөртәләр) бил­ге­ләнгән икән. Икеләнеп тормастан, тальян гармунымны кыстырып, клубка ашыктым. Кул чабып каршыладылар, соңын­нан рәхмәт әйтеп озаттылар. Шундый афәтле елларда да ял ки­чәләрен үткәрүгә мин беркайчан да каршы килми, авылыбызның тол хатыннарын, картларны-карчыклар­ны, төрле сәбәпләр белән сугышка алынмый калган ир-атларны бик азга гына булса да кайгы-сагышлар­дан бушанып торырга, ял иттереп алырга тырыша идем. Укучыларга гап-гади бер дәрес бирүче генә булып калу турындагы уйлар минем башыма да килми иде. Укучылар күңелендә эз калдырырлык дәресләр бирү өстенә ничак­лы иҗтимагый эшләр башкарырга, лекция-докладлар, әңгәмәләр, фикер алышулар үткәрергә, нихәтле концерт-спектакль­ләр куярга туры килә иде безгә!
 
Туган авылым Әрә-Ту­гайның тарихы еракларга барып тоташа. Аның күре­некле шәхесләре арасында ярты гасырдан артык гомерен аң-белем бирүгә багышлаган орденлы педагог, җәмәгать эшлеклесе – әтием Кәримҗан Әшрәф­җанов-Фазлуллин да бар. Авылдаш­лары аны бүген дә хөрмәт­ләп искә алалар. Ул Беренче Бөтендөнья сугышында каты яраланып, авыл­га 1918 елда гына әйләнеп кайта. 30 яше дә тулырга өл­гермәгән әтиебез­не мәга­риф органы җитәкче­ләре һәр­даим күз уңында тоталар. 1928 елда, ягъни миңа 5 яшь булганда ул Чуашстанның Кар­мыш авылына укытучы итеп билгеләнә. Биредә җи­деел­лык “ШКМ” мәктәбен оеш­тыра, укыту-тәрбия эш­ләрен җайга сала, ә инде 5 елдан соң туган авылына әйлә­неп кайта, башлангыч мәктәп мөдире һәм укытучысы булып гомеренең азагына кадәр эшли. 1969 елда ул бакыйлыкка күчте.
 
Бертуган абыйсы Казан дәүләт педагогия институты профессоры, педагогия фән­нәре академиясенең татарлардан беренче әгъза-мөх­бире Мөхәммәт Фазлуллин киңәше белән әтиебез Әрә-Тугай авылы тарихын язды. Бертуган энем Ил­гизәр Фазлуллин, аны әдәби яктан эшкәртеп һәм редак­цияләп, шул тарихтан “Без кара тактадан ничек файдалана башладык” дигән өзек­не 1977 елда “Совет мәктә­бе” журналының 11 нче санында бастырып чыгарды. Танылган журналист, күп санлы җырлар авторы буларак, ул үзенең “Әти сүзе” дигән шигыре белән дә безне шатландырган иде.
 
Шуны әйтәсем килә: башыннан сугыш михнәтләрен кичергән буын кешеләренең күбесе тыныч кына картаерга күнекмәгән. Менә мин дә бүгенге имин таңнар белән илһамланып, шигырьләр, җыр­лар, истәлекләр иҗат итәм, ерактагы яшьлек дусларым белән хатлар алышып, хәбәрләшеп яшим. Моннан берничә ел элек “Мин картайдым, димәгез” дип исем­лән­гән шигырьләр, истәлек­ләр җыентыгым басылып чык­ты.
 
“...Хәзер дә әле авылда берәр яңалык булса, вакый­ганың иң түрендә Әминә апа булыр. Инде күптән лаеклы ялда булса да, аның яшь булып калуына искитәрлек. Гомер буе авылдашлары бе­лән мәш килеп аралашып яшәгән Әминә апаның һәр­кемгә әй­тер сүзе бар. Яшь­ләрнең генә түгел, өлкәннәр дә аның сү­зен, төпле киңәш­ләрен ише­тәселәре килә. Яңа мәчет ачы­ламы, изге чиш­мәне яңар­­талармы, яшь­­ләр өйлә­нешәме­, бала дөньяга аваз саламы – бу тантаналарны Әминә ападан башка күз алдына хәтта китереп тә булмый. Һәм һәрбер чыгышын ул шигъри бәйләмгә салып үрә”, – дип язган укучыларым китапның кереш сүзендә.
 
“Остазым Әминә апа” дип эндәшүчеләр арасында Киров өлкәсенең Нократ Аланы районындагы Урта Шөн авылында яшәүче халык мәга­ри­фе отличнигы, әдәбият, иҗат бе­лән бик якыннан кызыксынып торучы Дамира ханым Әмир­­ха­нова да бар. Ул – Иб­раһим абыйның кызы. “Әми­нә апа­ның, – дип язган иде ул бер язмасында, – туган ягы­быз­ның матур табигате ту­рын­дагы шигырьләре балачагыма алып кайтты, иҗат­тагы акыллы киңәшләре яшь­ләрне матур итеп яши бе­лер­гә, өлкәннәрне узган гомер бе­лән горурланырга өй­рәтә...“
 
 

Әминә Фазлуллина.
Яшел Үзән районы, Айдар авылы
---    
Ватаным Татарста